سازدهني چيست و تاريخچه آن

سازدهني يا هارمونيكا (به انگليسي: Harmonica) جزو سازهاي بادي است و در خانوادهٔ سازهاي زبانه آزاد (Free Reed Instruments) قرار مي‌گيرد. توليد صوت در اين نوع سازها نتيجه ارتعاش يك زبانه (Reed) از جنس فلز است كه تنها يك سرآن به بدنه ساز متصل شده و انتهاي ديگرش مي‌تواند آزادانه حركت كند. به ارتعاش درآمدن اين زبانه‌ها در اثر عبورجريان هوا موجب توليد صداي ساز مي‌شود.

از ساير سازهاي اين خانواده مي‌توان ملوديكا (Melodica)، كنسرتينا (Concertina) و آكاردئون (Accordion) را نام برد. شايد برخي مواقع متوجه شباهت موجود بين صداي سازدهني و آكاردئون شده باشيد. اين شباهت در جنس صدا، در واقع به خاطر شباهت در ساختمان اين سازها و نحوه توليد صوت در آنها است.

تاريخچه
گر چه چيني‌هاي باستان نوعي سازدهني با زبانه‌هاي چوبي داشته‌اند و موتسارت قطعه‌اي براي سازدهني شيشه‌اي (يك ساز كاملاً متفاوت متشكّل از يك سِري قطعه شيشه‌هاي كوك شده) نوشت، سازدهني دياتونيكي (Diatonic) كه ما هم‌اكنون مي‌شناسيم، در اوائل قرن نوزدهم، در آلمان ساخته شده‌است. اين ساز به‌وسيلهٔ موج مهاجرين ترك‌كنندهٔ آلمان، به ايالات متّحده و بريتانياي كبير برده شد و در اواسط قرن نوزدهم، در سراسر جهان، نواخته مي‌شده‌است.

سازدهني كروماتيك (Chromatic)، در سال ۱۹۱۸ اختراع شد و از آنجايي كه شامل هر دوازده نيم‌پردهٔ گام كروماتيك مي‌باشد، به شما اجازه مي‌دهد كه آهنگ كاملتري را بنوازيد؛ مانند قطعه‌هاي جاز و كلاسيك؛ و همچنين براي نوازندگي تا حدود زيادي كاملتر است.
انتخاب و خريد سازدهني
براي انتخاب يك سازدهني مناسب ، در قدم اول لازم است "نوع" سازدهني مشخص شود و در مرحله بعد مارك و "مدل" مناسبي از آن نوع سازدهني را انتخاب كرد .
براي افرادي كه مي خواهند نواختن سازدهني را براي نخستين بار تجربه نمايند ، مي توان به طور خلاصه گفت كه سه نوع اصلي سازدهني عبارتند از :

ترمولو (Tremolo)
دياتونيك (Diatonic)
كروماتيك (Chromatic)
بيس و كورد

سازدهني دياتونيك (Diatonic Harmonica) قديمي ترين نوع سازدهني و در حقيقت اولين نوعي از سازدهني بود كه ساخته شد (سازدهني هاي كروماتيك ، ترمولو و ساير انواع سازدهني چندين دهه بعد ساخته شدند) . سازدهني دياتونيك هم مثل سازدهني ترمولو بر پايه گام دياتونيك كوك مي شود ولي بر خلاف سازدهني ترمولو ، سوراخ هايش حالت دو رديفه ندارد و هر سوراخ سازدهني هم با عمل دمش (Blow) و هم با مكش (Draw) به صدا در مي آيد .
رايج ترين نوع اين سازدهني در حال حاضر مدل ده سوراخه اي است كه بر اساس الگوي ريشتر (Richter) و با استفاده از نت هاي گام دياتونيك ماژور كوك مي شود . به اين نوع سازدهني ، سازدهني دياتونيك "استاندارد" (Standard Diatonic Harmonica) نيز گفته مي شود يعني سازدهني دياتونيك 10 سوراخه با كوك ريشتر (Richter Tuning) و با گام ماژور . هرچند امروزه شركت هايي مانند Hohner و Lee Oskar مدل هاي ديگري از سازدهني دياتونيك را نيز با كوك هاي مختلف عرضه مي نمايند - مانند كوك كانتري (Country Tuning) و انواع مختلف كوك هاي مينور (Minor Tunings) - اما كوك ريشتر كماكان رايج ترين كوك سازدهني دياتونيك محسوب مي شود .
در يك سازدهني دياتونيك استاندارد هم مانند سازدهني ترمولو فقط نت هاي گام دياتونيك وجود دارد و در ضمن نت هاي اين گام فقط در اكتاو مياني سازدهني به شكل كامل وجود دارند . در حقيقت در اين نوع سازدهني درجات چهارم و ششم از اكتاو پاييني و درجه هفتم از اكتاو بالايي سازدهني حذف شده اند كه به اين نت ها اصطلاحا "نت هاي جا افتاده" (Missing Notes) گفته مي شود . اين در حالي است كه در يك سازدهني ترمولوي 24 سوراخه نت هاي گام دياتونيك در هر سه اكتاو سازدهني به شكل كامل وجود دارند .
اما به لطف وجود تكنيك بندينگ (Bending) ، نوازنده مي تواند برخي از فواصل نيم پرده را نيز كه در حالت عادي جزو نت هاي سازدهني دياتونيك نيستند اجرا نمايد و در واقع استفاده از اين تكنيك براي نواختن سازدهني دياتونيك امري بسيار متداول مي باشد . همچنين اگر نوازنده اي بر تكنيك Overbending هم تسلط پيدا كند ، مي تواند ساير فواصل كروماتيك را با اين نوع سازدهني اجرا نمايد و در واقع نت هاي گام كروماتيك (Chromatic Scale) را بر روي سازدهني دياتونيك بنوازد . البته اين تكنيك از تكنيك هاي پيشرفته نوازندگي محسوب مي شود كه تسلط يافتن بر آن قدري دشوار است .
به شكل ساده تر و خودماني تر بگوييم : با كمك گرفتن از دو تكنيك فوق ، نوازنده مي تواند فواصل نيم پرده اي را هم با سازدهني دياتونيك اجرا نمايد . از اين جهت سازدهني دياتونيك بر سازدهني ترمولو برتري دارد چرا كه در سازدهني ترمولو از تكنيك Bending به شكلي بسيار محدودتر و كم اثر تر استفاده مي شود و از تكنيك Overbending هم تا جايي كه نگارنده اين مطلب اطلاع دارد استفاده نمي شود .
اغلب سازدهني هاي دياتونيكي كه در بازار ايران به فروش مي رسند از نوع استاندارد و در گام دو ماژور (C Major) هستند . سازدهني دياتونيك بيشتر در سبك هاي بلوز (Blues) ، راك (Rock) و كانتري (Country) استفاده مي شود . به خاطر استفاده گسترده از اين نوع سازدهني در موسيقي بلوز ، به آن سازدهني بلوز (Blues Harp) نيز گفته مي شود .
3- سازدهني كروماتيك (Chromatic Harmonica) كه نخستين بار در سال 1918 به توليد رسيد گران ترين و كامل ترين نوع سازدهني است . منظور از "كامل ترين" كه مي گوييم ، كامل تر بودن از نظر تعداد نت هايش است و لزوما به معني گسترده تر بودن قابليت هاي اجرايي آن در مقايسه با ساير انواع سازدهني نيست (اصولا در هر نوع سازدهني قابليت هاي اجرايي خاصي وجود دارد كه ممكن است در انواع ديگر سازدهني وجود نداشته باشد) .
در اين نوع سازدهني هم مانند سازدهني دياتونيك يك رديف سوراخ وجود دارد و هر سوراخ سازدهني هم با دمش (Blow) و هم با مكش (Draw) به صدا در مي آيد . اما مهمترين ويژگي سازدهني كروماتيك وجود اسلايد (Slide) است : تيغه اي فلزي و دراز (تقريبا برابر با طول بدنه سازدهني) كه در پشت قطعه دهني (Mouthpiece) سازدهني قرار مي گيرد .
يك انتهاي اين تيغه فلزي كه حالت گرد و برجسته دارد شستي (Button) ناميده مي شود كه معمولا در سمت راست سازدهني (سمت نزديك به اكتاو بالاتر) قرار دارد. وقتي نوازنده انگشتش را بر روي اين شستي قرار دهد و آن را به سمت مخالف فشار دهد ، نت حاصل از تمام سوراخ هاي سازدهني نيم پرده بالا تر مي روند (مثلا نت C به نت #C و نت D به نت #D تبديل مي شود) . به اين ترتيب نوازنده قادر است تمامي فواصل نيم پرده اي مورد نظرش را بدون نياز به دانستن تكنيك خاصي مانند بندينگ (Bending) و صرفا با فشار دادن شستي سازدهني به طرف داخل اجرا نمايد .
تقريبا تمام سازدهني هاي كروماتيكي كه در داخل ايران به فروش مي رسند در گام دو ماژور (C Major) هستند اما همان طور كه گفتيم به خاطر داشتن اسلايد (Slide) با اين نوع سازدهني مي توان تمامي فواصل نيم پرده اي را به راحتي اجرا نمود . از سازدهني كروماتيك بيشتر در سبك هاي پاپ ، كلاسيك و جز (Jazz) استفاده مي شود .
چه نوع سازدهني مناسب است ؟

- سبك هاي جز (Jazz) و كلاسيك : سازدهني كروماتيك .
- سبك هاي Irish و Scottish : سازدهني ترمولو . البته از سازدهني هاي دياتونيك و كروماتيك هم در اين سبك استفاده مي شود .
(براي اطلاعات بيشتر در مورد اين سبك ها به مقاله سازدهني ايرلندي (Irish Harmonica) مراجعه نماييد . )
- سبك پاپ : سازدهني كروماتيك . البته در اين سبك مي توانيد از هر سه نوع سازدهني استفاده نماييد اما سازدهني كروماتيك انتخاب مناسب تري است چون قابليت اجراي آسان تمام فواصل نيم پرده اي را به نوازنده سازدهني مي دهد .
اگر به سبك خاصي علاقه نداشتم چطور ؟!
برخي از افرادي كه به نواختن سازدهني روي مي آورند ، به سبك خاصي از موسيقي علاقه مند نيستند يا با نحوه كاربرد سازدهني در سبك هاي مختلف موسيقي چندان آشنا نيستند و صرفا پس از شنيدن صداي سازدهني در يك آهنگ خاص يا ديدن آن در دستان يكي از دوستانشان به اين ساز كوچك علاقه مند مي شوند .
پيشنهاد ما به اين دسته از علاقه مندان سازدهني اين است كه ابتدا با گوش دادن به آهنگ هايي در ژانر هاي گوناگون (مثلا با مراجعه به اين قسمت از وب سايت ايران هارمونيكا ) ، سعي كنند ميزان شناخت خود را از سازدهني و چگونگي كاربرد و صدادهي آن در سبك هاي مختلف بالا ببرند تا بتوانند در اين مورد تصميم بهتري بگيرند . همچنين در صورتي كه مي خواهيد نواختن سازدهني را به كمك يك مدرس موسيقي ياد بگيريد ، مي توانيد از توصيه ها و راهنمايي هاي وي نيز در اين زمينه بهره بگيريد .
اگر در نهايت نتوانستيد به جمع بندي خاصي برسيد ، پيشنهاد ما اين است كه سازدهني كروماتيك را براي شروع انتخاب كنيد و به سراغ آهنگ هاي سبك پاپ برويد چون بيشتر نوازندگان مبتدي سازدهني در ايران دوست دارند از سازدهني براي نواختن آهنگ هايي در سبك پاپ يا كلاسيك استفاده نمايند .
گروه ديگري از هنرجويان سازدهني هستند كه علاقه ويژه اي به جنس صداي سازدهني ندارند و صرفا قصد دارند براي آشنايي بيشتر با مباني نظري موسيقي از يك ساز كوچك و ارزان قيمت مانند سازدهني استفاده نمايند . پيشنهاد ما به اين گروه از افراد اين است كه يك سازدهني كروماتيك تهيه نمايند چون تمام فواصل نيم پرده اي را مي توانند با آن اجرا نمايند و در ضمن نحوه چيدمان نت ها (Note Layout) در اين نوع سازدهني از نظم و قاعده بيشتري نسبت به ديگر انواع سازدهني برخوردار است كه به خاطر سپردن آنها را راحت تر مي سازد .
در نهايت گروه ديگري هم هستند كه مي خواهند از سازدهني تنها براي پر كردن اوقات فراغتشان و اين كه "بالاخره يك سازي هم بلد باشند بزنند!" استفاده نمايند . با توجه به اين كه نواختن سازدهني نسبت به سازهاي ديگر در مراحل اوليه آسان تر است و به قول معروف "زودتر جواب ميدهد" و همچنين ساز كوچك و ارزان و قابل حملي است كه نياز به كوك كردن هم ندارد ، سازدهني انتخاب مناسبي براي اين گروه از افراد است . پيشنهاد ما به اين گروه از دوستان و همچنين ساير افرادي كه به هر دليلي در نواختن سازدهني جدي نيستند اين است كه به دنبال مدل هايي با قيمت مناسب از نوع كروماتيك يا ترمولو باشند . در ادامه همين مطلب به اين مدل ها اشاره خواهيم كرد .