سازدهني مناسب براي شروع يادگيري سازدهني چيست

افراد زيادي هستند كه به تازگي با صداي دلنشين سازدهني آشنا شده و به آن علاقه مند شده اند و به همين خاطر تصميم گرفته اند تا نواختن سازدهني را شخصا تجربه نمايند اما درست نمي دانند كه از كجا بايد شروع كنند . معمولا اين گروه از علاقه مندان سازدهني با پرسش هايي از اين دست روبرو هستند : چه نوع سازدهني بخريم؟ چه مارك يا مدلي تهيه كنيم؟ آموزش سازدهني را از كجا شروع كنيم؟ با چه كتاب يا متد آموزشي جلو برويم؟ به شكل خودآموز تمرين كنيم يا به سراغ يك مدرس موسيقي برويم؟ در اين مقاله مي كوشيم تا پاسخي مناسب براي اين گونه سوالات ارائه نماييم .

انتخاب و خريد سازدهني

براي انتخاب يك سازدهني مناسب ، در قدم اول لازم است “نوع” سازدهني مشخص شود و در مرحله بعد مارك و “مدل” مناسبي از آن نوع سازدهني را انتخاب كرد .

براي افرادي كه مي خواهند نواختن سازدهني را براي نخستين بار تجربه نمايند ، مي توان به طور خلاصه گفت كه سه نوع اصلي سازدهني عبارتند از :
ترمولو (Tremolo)
دياتونيك (Diatonic)
كروماتيك (Chromatic)
بيس و كورد

در بازار ايران سه نوع اول بيشتر وجود دارند كه براي آشنايي بيشتر با آنها در مورد هر كدام قدري توضيح مي دهيم :

1- سازدهني ترمولو (Tremolo Harmonica) را اكثرا در اسباب بازي فروشي ها ديده ايد و احتمالا يكي دوبار هم در زمان كودكي آن را به عنوان هديه از طرف اعضاي خانواده يا دوست و آشنا دريافت كرده ايد ! بارز ترين ويژگي ظاهري اين نوع سازدهني سوراخ هاي دو رديفه آن است .

اين نوع سازدهني بر اساس گام دياتونيك (Diatonic Scale) كوك مي شود و فقط نت هاي گام دياتونيك در آن وجود دارد (به همين خاطر برخي افراد كم اطلاع ، اين نوع سازدهني را سازدهني دياتونيك مي نامند ! ) .

مثلا اگر گام يك سازدهني گام دو ماژور (C Major) باشد ، با آن سازدهني فقط مي توانيد نت هاي همين گام (يا گام لا مينور (A Minor) كه مينور نسبي اين گام ماژور محسوب مي شود) را بنوازيد .

در سازدهني ترمولو هر سوراخ سازدهني تنها با عمل دميدن هوا (Blow) يا مكش هوا (Draw) صدا توليد مي كند و اگر نوازنده هر جفت سوراخي را كه بر روي هم قرار دارند (يك سوراخ از رديف بالا و يك سوراخ از رديف پايين) به صورت همزمان بنوازد (كه معمولا به همين شيوه نواخته مي شود) ، ارتعاش همزمان زبانه ها (Reeds) يا تيغه هاي فلزي اين دو سوراخ (كه با اختلاف اندكي نسبت به يكديگر كوك شده اند) صداي دوگانه و لرزاني توليد مي كند كه با عنوان Tremolo Effect از آن ياد مي شود . در واقع به همين خاطر است كه اين نوع سازدهني را سازدهني ترمولو مي نامند !

تقريبا تمام سازدهني هاي ترمولويي كه در بازار ايران به فروش مي رسند در گام دو ماژور (C Major) هستند . بنابراين در نظر داشته باشيد كه اگر اين نوع سازدهني را بخريد تنها مي توانيد نت هاي متعلق به گام دو ماژور (يا گام مينور نسبي آن : گام لا مينور) را با آن اجرا نماييد و اگر بخواهيد آهنگي را در گام ديگري (مثلا گام مي ماژور) با آن بنوازيد لازم است كه گام آن را به گام دو ماژور تغيير دهيد و اصطلاحا آن را به گام دو ماژور “انتقال” (Transposition) دهيد .

از اين نوع سازدهني بيشتر در مناطق شرق آسيا (كشورهايي مانند چين ، كره ، ژاپن ، …) و برخي كشورهاي اروپايي نظير ايرلند و اسكاتلند استفاده مي شود . جالب است بدانيد كه نوازندگان حرفه اي سازدهني ترمولو به خاطر محدوديت اين نوع سازدهني در نواختن نت هاي مختلف ، برخي اوقات در حين اجراي يك آهنگ از دو يا سه سازدهني ترمولو در گام هاي مختلف استفاده مي كنند .

2- سازدهني دياتونيك (Diatonic Harmonica) قديمي ترين نوع سازدهني و در حقيقت اولين نوعي از سازدهني بود كه ساخته شد (سازدهني هاي كروماتيك ، ترمولو و ساير انواع سازدهني چندين دهه بعد ساخته شدند) . سازدهني دياتونيك هم مثل سازدهني ترمولو بر پايه گام دياتونيك كوك مي شود ولي بر خلاف سازدهني ترمولو ، سوراخ هايش حالت دو رديفه ندارد و هر سوراخ سازدهني هم با عمل دمش (Blow) و هم با مكش (Draw) به صدا در مي آيد .

رايج ترين نوع اين سازدهني در حال حاضر مدل ده سوراخه اي است كه بر اساس الگوي ريشتر (Richter) و با استفاده از نت هاي گام دياتونيك ماژور كوك مي شود . به اين نوع سازدهني ، سازدهني دياتونيك “استاندارد” (Standard Diatonic Harmonica) نيز گفته مي شود يعني سازدهني دياتونيك 10 سوراخه با كوك ريشتر (Richter Tuning) و با گام ماژور . هرچند امروزه شركت هايي مانند Hohner و Lee Oskar مدل هاي ديگري از سازدهني دياتونيك را نيز با كوك هاي مختلف عرضه مي نمايند – مانند كوك كانتري (Country Tuning) و انواع مختلف كوك هاي مينور (Minor Tunings) – اما كوك ريشتر كماكان رايج ترين كوك سازدهني دياتونيك محسوب مي شود .

در يك سازدهني دياتونيك استاندارد هم مانند سازدهني ترمولو فقط نت هاي گام دياتونيك وجود دارد و در ضمن نت هاي اين گام فقط در اكتاو مياني سازدهني به شكل كامل وجود دارند . در حقيقت در اين نوع سازدهني درجات چهارم و ششم از اكتاو پاييني و درجه هفتم از اكتاو بالايي سازدهني حذف شده اند كه به اين نت ها اصطلاحا “نت هاي جا افتاده” (Missing Notes) گفته مي شود . اين در حالي است كه در يك سازدهني ترمولوي 24 سوراخه نت هاي گام دياتونيك در هر سه اكتاو سازدهني به شكل كامل وجود دارند .

اما به لطف وجود تكنيك بندينگ (Bending) ، نوازنده مي تواند برخي از فواصل نيم پرده را نيز كه در حالت عادي جزو نت هاي سازدهني دياتونيك نيستند اجرا نمايد و در واقع استفاده از اين تكنيك براي نواختن سازدهني دياتونيك امري بسيار متداول مي باشد . همچنين اگر نوازنده اي بر تكنيك Overbending هم تسلط پيدا كند ، مي تواند ساير فواصل كروماتيك را با اين نوع سازدهني اجرا نمايد و در واقع نت هاي گام كروماتيك (Chromatic Scale) را بر روي سازدهني دياتونيك بنوازد . البته اين تكنيك از تكنيك هاي پيشرفته نوازندگي محسوب مي شود كه تسلط يافتن بر آن قدري دشوار است .

به شكل ساده تر و خودماني تر بگوييم : با كمك گرفتن از دو تكنيك فوق ، نوازنده مي تواند فواصل نيم پرده اي را هم با سازدهني دياتونيك اجرا نمايد . از اين جهت سازدهني دياتونيك بر سازدهني ترمولو برتري دارد چرا كه در سازدهني ترمولو از تكنيك Bending به شكلي بسيار محدودتر و كم اثر تر استفاده مي شود و از تكنيك Overbending هم تا جايي كه نگارنده اين مطلب اطلاع دارد استفاده نمي شود .

اغلب سازدهني هاي دياتونيكي كه در بازار ايران به فروش مي رسند از نوع استاندارد و در گام دو ماژور (C Major) هستند . سازدهني دياتونيك بيشتر در سبك هاي بلوز (Blues) ، راك (Rock) و كانتري (Country) استفاده مي شود . به خاطر استفاده گسترده از اين نوع سازدهني در موسيقي بلوز ، به آن سازدهني بلوز (Blues Harp) نيز گفته مي شود .

3- سازدهني كروماتيك (Chromatic Harmonica) كه نخستين بار در سال 1918 به توليد رسيد گران ترين و كامل ترين نوع سازدهني است . منظور از “كامل ترين” كه مي گوييم ، كامل تر بودن از نظر تعداد نت هايش است و لزوما به معني گسترده تر بودن قابليت هاي اجرايي آن در مقايسه با ساير انواع سازدهني نيست (اصولا در هر نوع سازدهني قابليت هاي اجرايي خاصي وجود دارد كه ممكن است در انواع ديگر سازدهني وجود نداشته باشد) .

در اين نوع سازدهني هم مانند سازدهني دياتونيك يك رديف سوراخ وجود دارد و هر سوراخ سازدهني هم با دمش (Blow) و هم با مكش (Draw) به صدا در مي آيد . اما مهمترين ويژگي سازدهني كروماتيك وجود اسلايد (Slide) است : تيغه اي فلزي و دراز (تقريبا برابر با طول بدنه سازدهني) كه در پشت قطعه دهني (Mouthpiece) سازدهني قرار مي گيرد .

يك انتهاي اين تيغه فلزي كه حالت گرد و برجسته دارد شستي (Button) ناميده مي شود كه معمولا در سمت راست سازدهني (سمت نزديك به اكتاو بالاتر) قرار دارد. وقتي نوازنده انگشتش را بر روي اين شستي قرار دهد و آن را به سمت مخالف فشار دهد ، نت حاصل از تمام سوراخ هاي سازدهني نيم پرده بالا تر مي روند (مثلا نت C به نت #C و نت D به نت #D تبديل مي شود) . به اين ترتيب نوازنده قادر است تمامي فواصل نيم پرده اي مورد نظرش را بدون نياز به دانستن تكنيك خاصي مانند بندينگ (Bending) و صرفا با فشار دادن شستي سازدهني به طرف داخل اجرا نمايد .

تقريبا تمام سازدهني هاي كروماتيكي كه در داخل ايران به فروش مي رسند در گام دو ماژور (C Major) هستند اما همان طور كه گفتيم به خاطر داشتن اسلايد (Slide) با اين نوع سازدهني مي توان تمامي فواصل نيم پرده اي را به راحتي اجرا نمود . از سازدهني كروماتيك بيشتر در سبك هاي پاپ ، كلاسيك و جز (Jazz) استفاده مي شود .

چه نوع سازدهني مناسب است ؟

همان طور كه گفته شد ، اولين مرحله در انتخاب و خريد يك سازدهني مناسب تعيين “نوع” آن است . مهمترين عامل تعيين كننده در اين مرحله ، در نظر داشتن سبكي از موسيقي است كه قصد داريد با سازدهني به اجراي آهنگ هاي آن بپردازيد چون هر يك از انواع سازدهني با توجه به قابليت ها و امكانات اجرايي خاصي كه در اختيار نوازنده قرار مي دهد ، در سبك هاي خاصي از موسيقي كاربرد بيشتري يافته است .

به عنوان مثال اغلب آهنگ هاي سبك بلوز (Blues) با سازدهني دياتونيك اجرا مي شوند و گاهي هم ازسازدهني كروماتيك در اين سبك استفاده مي شود (كه تقريبا منحصر به آهنگ هاي اجرا شده در پوزيشن سوم مي باشد) ولي سازدهني ترمولو در اين سبك هيچ كاربردي ندارد . يا مثلا در موسيقي كلاسيك (Classical Music) منحصرا از سازدهني كروماتيك استفاده مي شود و فقط گاهي نوازنده اي مانند Howard Levy كه تسلط كاملي بر تكنيك پيشرفته Overbending دارد ، سازدهني دياتونيك را هم براي اجراي اين نوع موسيقي به كار مي گيرد .

اما اين گونه موارد استثنا را كه كنار بگذاريم ، مي توانيم انواع خاصي از سازدهني را به عنوان “انتخاب اول” براي شروع نوازندگي در هر سبك پيشنهاد دهيم :

– سبك هاي بلوز ، كانتري و راك : سازدهني دياتونيك استاندارد . با اين توضيح كه براي سبك كانتري بهتر است استفاده از سازدهني دياتونيك در كوك كانتري را هم مد نظرتان داشته باشيد .
(براي توضيح بيشتر در مورد كوك كانتري (Country Tuning) به مقاله اي كه در همين وب سايت در مورد زندگي و آثار چارلي مك كوي منتشر شده است مراجعه نماييد . )

– سبك هاي جز (Jazz) و كلاسيك : سازدهني كروماتيك .

– سبك هاي Irish و Scottish : سازدهني ترمولو . البته از سازدهني هاي دياتونيك و كروماتيك هم در اين سبك استفاده مي شود .
(براي اطلاعات بيشتر در مورد اين سبك ها به مقاله سازدهني ايرلندي (Irish Harmonica) مراجعه نماييد . )

– سبك پاپ : سازدهني كروماتيك . البته در اين سبك مي توانيد از هر سه نوع سازدهني استفاده نماييد اما سازدهني كروماتيك انتخاب مناسب تري است چون قابليت اجراي آسان تمام فواصل نيم پرده اي را به نوازنده سازدهني مي دهد .

اگر به سبك خاصي علاقه نداشتم چطور ؟!

برخي از افرادي كه به نواختن سازدهني روي مي آورند ، به سبك خاصي از موسيقي علاقه مند نيستند يا با نحوه كاربرد سازدهني در سبك هاي مختلف موسيقي چندان آشنا نيستند و صرفا پس از شنيدن صداي سازدهني در يك آهنگ خاص يا ديدن آن در دستان يكي از دوستانشان به اين ساز كوچك علاقه مند مي شوند .

پيشنهاد ما به اين دسته از علاقه مندان سازدهني اين است كه ابتدا با گوش دادن به آهنگ هايي در ژانر هاي گوناگون (مثلا با مراجعه به اين قسمت از وب سايت ايران هارمونيكا ) ، سعي كنند ميزان شناخت خود را از سازدهني و چگونگي كاربرد و صدادهي آن در سبك هاي مختلف بالا ببرند تا بتوانند در اين مورد تصميم بهتري بگيرند . همچنين در صورتي كه مي خواهيد نواختن سازدهني را به كمك يك مدرس موسيقي ياد بگيريد ، مي توانيد از توصيه ها و راهنمايي هاي وي نيز در اين زمينه بهره بگيريد .

اگر در نهايت نتوانستيد به جمع بندي خاصي برسيد ، پيشنهاد ما اين است كه سازدهني كروماتيك را براي شروع انتخاب كنيد و به سراغ آهنگ هاي سبك پاپ برويد چون بيشتر نوازندگان مبتدي سازدهني در ايران دوست دارند از سازدهني براي نواختن آهنگ هايي در سبك پاپ يا كلاسيك استفاده نمايند .

گروه ديگري از هنرجويان سازدهني هستند كه علاقه ويژه اي به جنس صداي سازدهني ندارند و صرفا قصد دارند براي آشنايي بيشتر با مباني نظري موسيقي از يك ساز كوچك و ارزان قيمت مانند سازدهني استفاده نمايند . پيشنهاد ما به اين گروه از افراد اين است كه يك سازدهني كروماتيك تهيه نمايند چون تمام فواصل نيم پرده اي را مي توانند با آن اجرا نمايند و در ضمن نحوه چيدمان نت ها (Note Layout) در اين نوع سازدهني از نظم و قاعده بيشتري نسبت به ديگر انواع سازدهني برخوردار است كه به خاطر سپردن آنها را راحت تر مي سازد .

در نهايت گروه ديگري هم هستند كه مي خواهند از سازدهني تنها براي پر كردن اوقات فراغتشان و اين كه “بالاخره يك سازي هم بلد باشند بزنند!” استفاده نمايند . با توجه به اين كه نواختن سازدهني نسبت به سازهاي ديگر در مراحل اوليه آسان تر است و به قول معروف “زودتر جواب ميدهد” و همچنين ساز كوچك و ارزان و قابل حملي است كه نياز به كوك كردن هم ندارد ، سازدهني انتخاب مناسبي براي اين گروه از افراد است . پيشنهاد ما به اين گروه از دوستان و همچنين ساير افرادي كه به هر دليلي در نواختن سازدهني جدي نيستند اين است كه به دنبال مدل هايي با قيمت مناسب از نوع كروماتيك يا ترمولو باشند . در ادامه همين مطلب به اين مدل ها اشاره خواهيم كرد .

نكته پاياني كه دانستن آن براي نوازندگان تازه كار حائز اهميت مي باشد اين است كه لازم نيست براي شروع آموزش به سراغ يك سازدهني گران قيمت با كيفيت ممتاز بروند بلكه بهتر است با يك سازدهني “مشقي” شروع كنند . ممكن است بپرسيد چرا ؟! در جواب مي توان به اين نكته اشاره كرد كه سازدهني اصولا ساز بسيار ظريفي است و نواختن آن به شيوه صحيح و اصولي علاوه بر مهارت نياز به يك سري ظرافت هاي اجرايي دارد كه تنها در گذر زمان و با كسب تجربه به دست مي آيد . برخي از نويسندگان خوش ذوق از اين ساز با عنوان”بانو سازدهني” (Lady Harmonica) ياد كرده اند ؛ تشبيه طنز آميز و جالبي كه نشان مي دهد در برخورد با اين ساز – همانند برخورد با جنس لطيف – تا چه اندازه لازم است با ظرافت و مهرباني رفتار كرد . هرچه با اين ساز مهربانانه تر برخورد كنيد بيشتر به شما روي خوش نشان مي دهد و بر عكس ، اگر از در خشونت و زمختي وارد شويد كمتر با شما كنار مي آيد !

اغلب نوازندگان تازه كار رفتار قهرآميزي با سازشان در پيش مي گيرند چرا كه از نحوه رويارويي با اين ساز ظريف اطلاع ندارند و هنوز به شيوه صحيح نواختن آن عادت نكرده اند . اين دسته از نوازندگان معمولا سازدهني را با شدتي بيشتر از حد لزوم مي نوازند و فشار نامتناسبي به آن وارد مي كنند كه مي تواند خيلي زود سازشان را خراب كرده و از كوك خارج نمايد . مشكل ديگري كه اين نوازنده ها دارند اين است كه معمولا در حين نواختن سازدهني كنترل دقيقي بر ميزان ترشح بزاق دهانشان ندارند و اين مساله مي تواند منجر به تجمع بيش از حد رطوبت در داخل سازدهني و ايجاد مشكلات مختلف – به ويژه در سازدهني هاي كروماتيك – گردد . همچنين گذراندن مراحل يادگيري برخي تكنيك ها مانند تكنيك بندينگ (Bending) معمولا موجب خراب شدن سازدهني مي شود و بيشتر نوازنده ها بايد حداقل يك يا دو عدد سازدهني را در اين مسير فدا كنند تا بتوانند بر اين تكنيك مهم نوازندگي سازدهني تسلط پيدا كنند .

بنا بر مجموعه دلايلي كه در اينجا عنوان شد ، به نظر مي رسد روش معقول و منطقي براي نوازندگان تازه كار آن باشد كه آموزش سازدهني را با يك ساز “معمولي” شروع كنند و هر وقت به يك پيشرفت نسبي در تكنيك نوازندگي سازدهني رسيدند ، به سراغ سازهايي با كيفيت بالاتر بروند . و البته بديهي است كه انتخاب سازدهني هايي با كيفيت پايين هم به هيچ عنوان توصيه نمي شود چرا كه با اين نوع سازدهني ها نمي توان به پيشرفت تكنيكي محسوسي در هنر نوازندگي دست يافت !

پس با عنايت به توضيحات فوق ، ما نيز براي آموزش سازدهني سازدهني كروماتيك را انتخاب و اين دوره آموزشي را با اين ساز برايتان پيش مي بريم.

برگرفته از مجله سازدهني (iranharmonica)